انحصار از مفاهیم کلیدی در اقتصاد و مدیریت است. صفات و توضیحات متنوعی به کلمهٔ انحصار اضافه می‌شوند که احتمالاً بسیاری از آن‌ها را شنیده‌اید. انحصار کامل، انحصار دوجانبه،‌ انحصار چندجانبه، انحصار دولتی، انحصار قانونی و انحصار طبیعی تنها نمونه‌هایی از ترکیب‌هایی هستند که با واژهٔ انحصار ساخته شده‌اند.

پیش از هر چیز به خاطر داشته باشید که انحصار – از هر نوع آن – در برابر رقابت کامل یا Perfect Competition قرار می‌گیرد.

وقتی می‌گوییم رقابت کامل در یک بازار حکم‌فرماست، منظورمان این است که تعداد فروشندگان و خریداران در یک بازار در حدی زیاد است که هیچ فروشنده یا خریداری قدرت تعیین قیمت‌ها یا تأثیرگذاری بر قیمت‌ها را ندارد و اطلاعات بازار آن‌قدر شفاف است که خریداران و فروشندگان برای تصمیم‌گیری مطلوب و انتخاب بهترین گزینه با دشواری چندانی روبه‌رو نیستند.

هر چقدر از این وضعیت دور شویم، سطوح مختلف انحصار را تجربه خواهیم کرد که شدیدترین نوع آن انحصار کامل یا مونوپولی است.

منظور از انحصار کامل یا مونوپولی چیست؟

کلمهٔ Mono یعنی «تک / یک» و Poly از ریشهٔ یونانی polein گرفته شده و به معنای فروختن است. بازار انحصار کامل یا مونوپول به بازاری گفته می‌شود که در آن یک محصول (کالا یا خدمت) صرفاً یک عرضه‌کننده یا فروشنده دارد. اگر هم عرضه‌کنندگان دیگری در همان صنعت حضور دارند، یا بسیار کوچک‌اند و یا محصول‌شان در حدی متفاوت است که نمی‌توان آن‌ها را جایگزین آن محصول در نظر گرفت.

البته همیشه و هرجا که صرفاً یک عرضه‌کننده وجود داشته باشد، از اصطلاح مونوپولی و انحصار استفاده نمی‌شود. ما زمانی از انحصار حرف می‌زنیم که بدانیم دیوارهایی برای ورود رقبای تازه شکل گرفته و عرضه‌کنندهٔ فعلی، نگرانی چندانی از حضور رقبای تازه ندارد.

انحصار طبیعی و انحصار قانونی

گفتیم که ویژگی بازار انحصاری این است که عرضه‌کننده با نگرانی ورود رقبای جدید مواجه نیست. این پدیده به علت‌های مختلفی به وجود می‌آید.

یکی از رایج‌ترین علل شکل‌گیری انحصار،‌ حمایت قانونی است. به این معنا که قانون‌گذار اجازه نمی‌دهد شرکت‌ها و سازمان‌های دیگری وارد بازار شوند. این شکل از انحصار در کشورهایی مثل ایران که اقتصاد نسبتاً بسته دارند بیشتر مشاهده می‌شود و از آن با عنوان انحصار قانونی یا Legal Monopoly یاد می‌شود.

در کنار اصطلاح انحصار قانونی،‌ گاهی از اصطلاح انحصار دولتی یا Governmental Monopoly هم استفاده می‌شود. به این معنا که دولت – حتی بدون تکیه به پارلمان و قانون‌گذاران – یک بازار خاص را به سمت انحصار می‌برد. در این انحصار ممکن است خود دولت تنها تأمین‌کننده باشد (مثلاً عرضه واکسن کرونا در بسیاری از کشورها)‌ و یا این‌که انحصار را آگاهانه و عامدانه در اختیار یک سازمان خاص قرار دهد (مثلاً مدیریت سفرهای حج واجب در ایران). به این شکل دوم Government-granted Monopoly می‌گویند؛ یعنی انحصاری که دولت به یک سازمان اعطا کرده است.

اما دیوارهای ورود صرفاً به کمک بدنهٔ اجرایی و قانون‌گذاری حاکمیت ساخته نمی‌شوند.

برخی از صنایع به علت هزینهٔ ثابت بالا و مزیت مقیاس صرفاً زمانی می‌توانند سودده باشند که حجم تولیدشان بسیار بالا باشد. به همین علت، اگر یک شرکت یا سازمان پیشرو وارد این نوع صنایع شود و بتواند بازار خود را به اندازهٔ کافی گسترش دهد، ورود شرکت‌های جدید چندان آسان نخواهد بود و بازار به انحصار شرکت پیشرو در خواهد آمد. این نوع انحصار را انحصار طبیعی یا Natural Monopoly می‌نامند.

انحصار دوجانبه به چه معناست؟

بازار انحصار دوجانبه یا Duopoly از بسیاری جهات شبیه بازار مونوپولی است، با این تفاوت که دو شرکت یا سازمان، بخش اصلی بازار را در اختیار خود گرفته‌اند. این‌جا هم یا عرضه‌کنندگان و فروشندگان دیگری وجود ندارند، یا اگر هم هستند، سهم بازارشان آن‌قدر کوچک باشد که بتوان آن‌ها را نادیده گرفت.

در بازار سیستم‌ عامل‌های موبایل، می‌توان اندروید و iOS را مصداق انحصار دوجانبه در نظر گرفت. چون بیش از ۹۸٪ بازار را در اختیار خود دارند و مجموع سهم سایر رقبا (سامسونگ، لینوکس، ویندوز و …) حتی به ۲٪ کل بازار هم نمی‌رسد.

به شکل مشابه می‌توان بازار تولید هواپیماهای تجاری بزرگ را هم یک مثال از بازار انحصاری دوجانبه در نظر گرفت که بخش غالب آن در اختیار بوئینگ و ایرباس است.

مفهوم انحصار چند جانبه

بازار انحصار چندجانبه یا Oligopoly زمانی به وجود می‌آید که تعداد محدودی عرضه‌کننده، تمام یا بخش بزرگی از یک بازار را در دست خود بگیرند. در کشور ما خدمات مخابراتی و صنعت تولید خودرو مثال‌های خوبی از بازار انحصار چندجانبه محسوب می‌شوند.

گاهی اوقات وقتی می‌خواهند به این شکل از انحصار در بازارهای بزرگ بین‌المللی اشاره کنند، اصطلاح کارتل (Cartel) را به کار می‌برند. البته کارتل دارای بار معنایی منفی است و معمولاً به اثرات نامطلوب این نوع انحصارهای چندجانبه اشاره دارد. به همین علت، منتقدان از تعبیر تبانی به جای همکاری استفاده می‌‌کنند.

با توجه به این بار معنایی منفی، همیشه عده‌ای هستند که چند انحصارگر را کارتل می‌نامند و انحصارگرانی هم هستند که تأکید می‌کنند مصداق کارتل نیستند. در دهه‌های اخیر کم نبوده‌اند کسانی که اوپک را مصداق کارتل دانسته‌اند.