۲- بی تابعیتی عملی و رسمی
بنابر کنوانسیون ۱۹۵۴، شخص بی تابعیت کسی است که تبعه هیچ دولتی به موجب قوانین آن دولت به حساب نیاید. این تعریفی رسمی از بی تابعیتی است چون صرفاً توصیف حقوق ی محض است اگرچه عده یی اختصار و ایجاز این تعریف از بی تابعیتی را تحسین کرده اند. اما به نظر برخی مفهوم بی تابعیتی باید بیشتر از این تعریف را دربر بگیرد. اشکال این تعریف در آن است که افرادی ممکن است از نظر عملی دارای تابعیتی باشند ولی قادر به استیفای حقوق و حمایت از خودشان نباشند. تعریف بی تابعیتی باید شامل بی تابعیتی عملی هم بشود. این اشخاص عملاً اغلب مطابق قانون دارای تابعیت یک دولت هستند ولی این تابعیت موثر نیست یا ایشان نمی توانند تابعیت شان را اثبات یا تایید کنند. بی تابعیتی عملی وقتی رخ می دهد که دولت ها منافع معمول تابعیت از قبیل حمایت و معاضدت را از بعضی افراد دریغ می کنند.
۳- مکانیسم بی تابعیتی
راه های زیادی برای بی تابعیت شدن وجود دارد. کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد ده علت برای اینکه چرا اشخاص بی تابعیت می شوند برشمرده است؛ تعارض قوانین، استقلال سرزمین، قوانین مربوط به ازدواج، عملکردهای اداری، تبعیض، قوانین مربوط به ثبت تولد، اصل خون، سلب تابعیت، ترک تابعیت، از دست دادن قهری تابعیت با اعمال قانون . به جای کوشش در باز کردن علل بی تابعیتی در ذیل مکانیسم هایی بررسی می شوند که اشخاص با آنها بی تابعیت می شوند.
الف – مکانیسم بی تابعیتی رسمی
اشخاص وقتی رسماً بی تابعیت هستند که تبعه هیچ دولتی مطابق مقررات آن محسوب نشوند. دو اصل مهم تابعیت، اصل خاک و اصل خون است که تابعیت را تایید یا نفی می کنند. اصل خاک در معنای حقیقی کلمه به معنای قانون سرزمین است. با این اصل، تابعیت براساس محل تولد مشخص می شود. اصل خاک معمولاً در تضاد با اصل خون است که به موجب آن تابعیت براساس میراث خانوادگی یا نسب مشخص می شود. به موجب اصل خون تابعیت باید به کسانی اعطا شود که نسب شان به والدین – معمولاً پدر – می رسد که تبعه دولت هستند. قوانین تابعیت اغلب دولت ها به جای آنکه مطلقاً اصل خاک یا اصل خون را بپذیرند ترکیبی از این دو را پذیرفته اند. متاسفانه اعمال اصل خاک در قوانین تابعیت برخی کشورها فقط از طریق نسب پدری اعمال می شود. در این کشورها مادران نمی توانند به طور مستقل تابعیت خودشان را به اطفال خود منتقل کنند. بنابراین در بسیاری از کشورها با مقررات مبتنی بر اصل خون که فقط نسب پدری را تشخیص داده اند، اگر زنی با مردی بی تابعیت ازدواج کند یا دارای فرزندانی خارج از پیوند زناشویی با مردی ولو هم تابعیت با خودش بشود، به ناچار فرزندان وی بی تابعیت متولد خواهند شد. تبعیض علیه اطفال متولد شده خارج از پیوند زناشویی به استناد ماده (۲) ۲۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر ممنوع شده است، که مقرر کرده تمام کودکان خواه متولد از پیوند زناشویی یا غیر آن از حمایت اجتماعی یکسانی برخوردار خواهند بود. طرق دیگری وجود دارد که قوانین تابعیت مبتنی بر اصل خون می تواند موجب بی تابعیت شدن کودکان تازه متولد شده شود. برای مثال فرض کنید کودکی از والدینی بی تابعیت متولد شده است. اگر اصل خون حاکم بر مقررات سرزمین محل تولد کودک باشد، فقط اجازه می دهد که تابعیت با نسب پدری اعمال شود. چنین وضعی منجر به بی تابعیتی کودک می شود. در شرایط مشخصی، قوانین مبتنی بر اصل خون که فقط نسب پدری را به رسمیت می شناسد ممکن است به ایجاد بی تابعیتی کودکان تازه متولد شده حتی از والدین دارای تابعیت بینجامد. مقررات تابعیت مبتنی بر اصل خون نه تنها باعث بی تابعیتی می شود بلکه باعث انتقال بی تابعیتی از نسلی به نسل دیگر می شود. به موجب ماده ۵ کنوانسیون امحای تمام اشکال تبعیض نژادی دولت های عضو متعهد شده اند که حق هر فرد را بدون تبعیض و تمایز از حیث جنس، رنگ، یا ملیت یا خاستگاه قومی به طور متساوی در برابر قانون در بهره مندی از حقوق ذیل تضمین کنند. حق بر تابعیت، به علاوه وضعیت اطفال متولد از غیر اتباع در کنوانسیون حقوق کودک ماده ۷ مشخص شده است. در کنوانسیون حقوق کودک اصل خاک قاعده بین المللی حاکم بر تابعیت کودکان متولد از والدین غیر تبعه است. این حق باید بدون هیچ گونه تبعیضی از نظر تبار والدین اجرا شود. افزون بر این، ماده ۷ کنوانسیون مقرر کرده است که تابعیت یکی از والدین به فرزندخوانده اش منتقل می شود. مکانیسم شایع دیگر در بی تابعیتی رسمی تابعیت وابسته است. براساس اصل تابعیت وابسته، زنی که با تبعه خارجی ازدواج می کند تابعیت خودش را از دست می دهد و تابعیت شوهرش را به صرف ازدواج کسب می کند. افزون بر این اگر شوهر تابعیت خودش را از دست بدهد یا آن را تغییر بدهد تابعیت زن هم به تبع تابعیت شوهرش از بین می رود یا تغییر می کند. در نتیجه اعمال قوانین مبتنی بر تابعیت وابسته سلسله یی از مشکلات ممکن است برای زنی به وجود آید که تابعیت اصیل خود را پس از ازدواج با مردی با تابعیتی دیگر از دست داده است.
منبع : https://sedayevakil.com