به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، ایران در یک دهه اخیر همواره با چالش تحریم مواجه بوده است. این تحریم چالش هایی مانند ثبات ماندن تولید ناخالص داخلی در دهه ۹۰ و افزایش نرخ تورم را برای اقتصاد ایران به وجود آورده است.

باوجود تلاش های بسیار زیاد ایران در یک دهه اخیر برای حل مشکل تحریم به روش مذاکره، همچنان ایران با مشکل تحریم مواجه است و سیاست مذکور نتوانست باری از دوش اقتصاد کشور بردارد. ین تجربه ۱۰ ساله سوالات جدی تری را برای تحلیلگران به وجود می آورد. سوالاتی از قبیل اینکه چرا ایران تحریم می شود، چرا مذاکره نمی تواند باعث رفع تحریم ها شود، وجود دارد و همچنین این سوال کلیدی که بالاخره راهکار اصلی و اساسی رفع تحریم ها چیست، می پردازیم.

به همین منظور با مهدی رزم آهنگ اقتصاددان و کارشناس مرکز پژوهش های مجلس به گفت وگو پرداختیم که متن کامل آن در ادامه می آید

فارس: به عنوان سوال اول به نظر شما چرا ایران تحریم می شود و چرا این تحریم‌ها موثر واقع می‌شود؟

رزم آهنگ: مفهومی که آمریکایی‌ها برای تحریم به کار می‌برند این است که تحریم ابزار فشار سیاست خارجی آمریکا است یعنی آمریکا با هر کشوری که در بعد بین‌الملل مناقشه پیدا می‌کند از یک سری ابزارها استفاده می‌کند که یکی از آنها تحریم است. اگر تصور کنیم تحریم یک ابزاری است که فقط برای ایران استفاده می شود یک اشتباه بزرگ است و اگر تصور کنیم تحریم چیز جدیدی است و برای ۲۰-۳۰ سال اخیر است باز هم اشتباه است. مطالعاتی درباره تحریم شده و کتاب هایی درباره تاریخچه وضع تحریم یک دولت علیه دولت دیگر نوشته شده است. این مطالعات نشان می دهد تحریم حتی در دوران یونان باستان هم انجام می‌شده است.

باتوجه به اینکه تحریم فشار را بر کشور تحریم شده افزایش می دهد اما هزینه‌هایی مالی و اعتباری این سیاست برای کشور تحریم کننده جنگ کمتر است، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر کشوری که اقتصاد برتر و ارز جهان روا داشته باشد سعی می‌کند مناقشه‌هایش را با این ابزار حل کند.

اما اینکه چرا ما تحریم‌ می‌شویم، دو نگاه در کشور وجود دارد. یکی اینکه همه چیز تقصیر ایران است. این نگاه ضعیفی هم نیست و برخی اصلاح‌طلبان این نگاه را دارند و معتقدند حتی اوایل انقلاب هم ایران مناقشه با آمریکا نداشته و بعد از قضیه گروگانگیری عملا تضاد و تنش بین ایران و آمریکا شکل می‌گیرد و این تنش مدام بیشتر می‌شود و به تبع آن تحریم‌ها شدت پیدا می‌کند. یعنی معتقدند این ایران بود که کلید اول را زد و روابط را تنش‌زا کرد.

اما نگاه دیگر این است که عده‌ای معتقدند ایران قبل و بعد از انقلاب یک رابطه و جایگاهی در زنجیره ارزش جهانی داشت که نفت را صادر می‌کرد به کشورهای اردوگاه غرب مثلا کره جنوبی، ژاپن و امثال آن و از آن طرف کالا وارد می‌کرد و این کشورها به نفت ایران نیاز داشتند اما از سال ۸۸-۸۹ یک اتفاقی در فضای بین‌الملل افتاد و عملا آمریکا از نفت ایران بی‌نیاز شد و از آن طرف مناقشات هم وجود داشت و در آن زمان موضوع مناقشه بحث هسته‌ای ایران بود. این مناقشات همیشه بود اما در آن مقطع موضوع مورد مناقشه هسته‌ای بود.

غرب به نفت ایران نیاز داشت اما از سال ۸۸-۸۹ به بعد منابع نفتی قابل دسترس برای آمریکا افزایش یافت و عملا از خرید نفت ایران بی‌نیاز شد. نه تنها بی‌نیاز شد بلکه اتفاقا مزید بر علت شد که نفت ایران را تحریم کند تا از طریق آن به چین آسیب بزند چون یک زمانی آمریکا به نفت خلیج فارس نیاز داشت و اکنون چین به این نفت نیاز دارد.

*تحریم ایران توسط آمریکا را نباید صرفا در فضای رابطه دو کشور ببینیم

فارس: درواقع شما به دلایل بنیادی تری برای تحریم شدن ایران معتقدید

رزم آهنگ: یکی از اشتباهات بزرگ این است که صرفا این را در فضای رابطه دوکشور ببینیم و فقط بگوییم ایران و آمریکا و این تحلیل را بسیار ضعیف می‌کند اما اگر در پازل بین‌الملل بحث کنیم می‌بینیم که سه دهه قبل از اعمال تحریم ها این مناقشات بوده و از سال ۸۹ به بعد است که با تغییر مولفه ها در فضای بین الملل، آمریکا شرایط دیگری به نام تحریم به وجود می آورد.

اما حاکمیت ایران متوجه این موضوع نشد که جهان و به طور مشخص آمریکا نیازی به نفت ایران ندارد و ایران باید جایگاه و مزیت‌های خود را تغییر دهد. هنوز هم این درک چندان شکل نگرفته است. فضای بین‌الملل عوض شده و ما باید موقعیت جدیدی برای خودمان تعریف کنیم اما نگاه‌ مدیران وزارت نفت و برخی دولت‌مردان است استمرار معادلات قبلی است و فکر می‌کنند آن معادلات می تواند همچنان پابرجا باشد و اگر کشورها به تعهدات برجامی برگردند ایران به راحتی می‌توانند نفت خام صادر کند. این نگاه بسیار اشتباه است چون الان بازار جهانی نفت به نفت ایران نیازمند نیست. نفت ایران از مدار خارج شد و آب از آب تکان نخورد. البته نمی گویم که حتما باید با تخفیفات نفت بفروشیم اما نیاز مبرمی هم به نفت ایران وجود ندارد.

وقتی کنگره آمریکا در حال بررسی تحریم نفت ایران بود یکی از سوالات نمایندگان این بود که با تحریم ایران با مازاد تقاضای نفت روبرو نمی‌شویم؟ به همین دلیل یک بندی آوردند که براساس آن کشورهایی که از ایران نفت وارد می‌کنند هر شش ماه یکبار باید واردات نفت ایران را باید کاهش دهند و در این مدت هم یکی از وزارتخانه‌های آمریکا مسئول شد بررسی کند که اگر بازار مازاد تقاضا پیدا کرد و قیمت بالا رفت سیاست تحریم را تعدیل کنند. در آن زمان نفت اهرم قدرت نمایی ایران بود اما در مقطع کنونی فروش نفت یک فرایند التماسی شده است.

فارس: این به خاطر افزایش تولید نفت شیل آمریکا بوده است؟

رزم‌ آهنگ: بله. یک مقدار به خاطر افزایش تولید نفت شیل بوده است و یک مقدار هم به این خاطر بوده که کشورهای تولیدکننده نفت مثل عراق افزایش شدید صادرات داشته‌اند. الان تامین منابع عراق عمدتا نفت است و این تاثیر زیادی در بازار نفت داشته است. بنابراین شرایط بازار نفت جهان تغییر کرده است.

*تا زمانی که اقتصاد ایران آسیب پذیر باشد، تحریم ها پابرجا هستند

فارس: سوال دوم این است که چرا این تحریم ها تاثیر می گذارد؟

رزم آهنگ: این به مسائل داخلی مربوط می‌شود. ریچارد نفیو ۶ محور و پایه را پیش نیاز اثرگذاری تحریم‌ها در نظر می‌گیرد. یکی از محورها این است که اقتصاد کشور هدف را از خودشان بهتر بشناس. یعنی تحریم هوشمند باشد و دقیقا تشخیص دهد کدام بخش ها شکننده و کجاها مقاوم‌ هستند. در بخش‌های آسیب‌پذیر و ضعیف آنقدر فشار بیاور که بشکند و در بخش‌هایی که مقاوم‌تر است و یا کارهایی در جهت رفع آسیب‌پذیری انجام می‌دهند، فشار تحریم را بردار چون از حالت دودلی خارج می‌شوند و خود را مقاوم می‌کنند.

بنابراین بپذیریم هر بخشی که تحریم می‌شود و تحریم ها پایدار می ماند، آسیب‌پذیر است و تا زمانی که این آسیب‌پذیری رفع نشود، تحریم رفع نخواهد شد. برخی معتقدند تحریم باید رفع شود تا این مشکلات حل شود ولی نتایج تحقیقات متعددی که انجام شده (حتی گزارش موسسات تحقیقاتی آمریکایی) نشان می‌دهد تحریم یک ابزار سیاست خارجی است و باقی می‌ماند. بنابراین تا زمانی که پاشنه آشیل‌ها رفع نشود، تحریم‌ها پابرجا خواهد بود.

*تحریم‌ها با مذاکره به صورت پایدار و دائمی رفع نمی‌شود

فارس: اساسا باتوجه به ساختار تحریم‌ها و نقش و اختیارات و ابزارهایی که آمریکا برای تحریم دارد، سوال این است که اساسا می‌شود امیدوار بود با مذاکره و دیپلماسی تحریم‌ها برداشته شود؟

رزم‌ آهنگ: هر کارشناسی ممکن است به این سوال متناسب با دایره پژوهش‌های خودش یک جوابی بدهد. ممکن است یک کارشناس روش متعارف مذاکره را پیشنهاد بدهد و بر آن تاکید کند. دایره نگاه من اقتصادی است و در حوزه ریسک و مدیریت ریسک مطالعه می‌کنم و می‌دانم سرمایه‌گذار خارجی زمانی با ایران کار می‌کند که ریسک پایین باشد و می‌گویم با توجه به نوع دست‌اندازها و پیچیدگی‌هایی که آمریکا پشت سر هم برای تحریم طراحی کرده است واقعا نمی‌شود با مذاکره این ساختار را از بین برد.

در نهایت مذاکره می‌تواند یک فرمان اجرایی را ملغی کند یا فلان قانون کنگره برای ۱۲۰ تا ۱۸۰ روز تعلیق شود. این نتایج احتمالی در حالی بیان می‌شود که می‌دانیم رئیس جمهور آمریکا اگر اراده کند می‌تواند کل تحریم‌ها را برگرداند. هیچ کسی فکر نمی کرد و حتی آقای ظریف گفت « فکر نمی‌کردیم تحریم‌ها برگردد». هر وقت من ساختار تحریم‌ها را می‌بینم تعجب می‌کنم و هر کسی آمده بر این پیچیدگی افزوده است. با توجه به تجریه‌ای که از برجام داشتیم به نظر من تحریم‌ها با مذاکره به صورت پایدار و دائمی رفع نمی‌شود مگر اینکه ایران بتواند آسیب‌پذیری خود را به حداقل برساند.

*هر وقت اقتصاد ایران به سمت مقاوم‌سازی می‌رود پیشنهاد مذاکره توسط آمریکا مطرح می‌شود

فارس: دایره دور باطل مذاکره و تحریم مدام انجام می‌شود و به نظر می‌رسد آمریکا دوست دارد این روش را پیش بگیرد.

رزم آهنگ: بله. ما می‌توانیم ردیابی کنیم زمان‌هایی که زمزمه‌هایی از تغییر رویکرد شنیده می‌شود و حتی دولت از اقتصاد مقاومتی صحبت می‌کند، آمریکا فضای مذاکره را زنده کرده است. هر وقت ایران به سمت انعقاد پیمان‌های بلندمدت با کشورهای دیگر می‌رود پیشنهاد مذاکره از سوی غرب می‌آید. چه از سمت ژاپن باشد و چه از سمت عمان و چه سمت اروپا. هدف این است که ایران به سمت رفع پاشنه‌ آشیل‌های خود را نرود.

یک سری مقاوم‌سازی‌ها در صنایع مختلف نیاز به زمان دارد. مثلا فرض کنید وزارت نفت می‌خواهد یک تکنولوژی خاصی را ایجاد کند. ممکن است این کار دو سال زمان ببرد و هزینه زیادی داشته باشد. حالا فرض کنید به آن مدیر بگویند سه ماه دیگر توافق می‌شود. با این خبر، آن مدیر نفتی می‌گوید چرا برای سه ماه دیگر من چندصد میلیارد تومان هزینه کنم که تازه معلوم هم نیست به نتیجه قطعی برسم.

بنابراین برای آنها این چرخه مهم است. هر وقت اقتصاد و برنامه‌ریزان ما به سمت مقاوم‌سازی می‌روند پیشنهاد مذاکره مطرح می‌شود و متاسفانه این دیدگاه در داخل هم خریدار دارد. برخی‌ها معتقدند توسعه با تحریم ممکن نیست و در برخی جلسات کارشناسی، برخی ها به خاطر نوع مطالعاتی که داشته اند معقتدند تحریم با توسعه همخوانی ندارد. یک عده هم ممکن است به خاطر منافع سیاسی این رویکرد را مطرح و تبلیغ می‌کنند.

* باید به این یقین برسیم که با مذاکره تحریم ها رفع نمی شود

*دولت برنامه مرکز پژوهش ها برای حل مشکلات اقتصادی در شرایط تحریم را بایگانی کرد

فارس: در این شرایط به نظر شما استراتژی ایران چگونه باید باشد؟ باید به روش مذاکره چشم‌ داشته باشیم یا اینکه صرفا باید به رفع نقاط ضعف و اثرپذیر اقتصاد ایران بپردازیم؟

رزم آهنگ: این به فهم ما از مسائل برمی‌گردد. شما از من پرسیدید با مذاکره فشار تحریمی کم می‌شود؟ من می‌گویم با دایره مطالعاتی که داشتم، خیر نمی‌شود. به نظر من تحریم با مذاکره کم نمی‌شود اما من اگر به جای رئیس جمهور باشم نمی‌گویم مذاکره نکنید چون بالاخره دنیا، دنیایی است که باید فضای دیپلماتیک مذاکره وجود داشته باشد و نبود این مذاکره باعث تضعیف جایگاه کشور در افکار عمومی جهان می‌شود. اما باید به این یقین برسیم که با مذاکره مشکل حل نمی‌شود و اگر هم یک روزی حل شود نباید برنامه‌های توسعه‌ای و اقداماتی که برای حل مسائل انجام می‌شود، متوقف و معطل باشد. بنابراین تحریم را باید پس بزنیم تا رفع شود.

با توجه به اینکه بیش از یک دهه این مذاکرات به طول انجامیده است، از این تجربه درمی یابیم تحریم با مذاکره حل نمی‌شود. زیربنای فکری دولت سیزدهم باید این باشد «مذاکره می‌کنیم اما یقین داریم که با مذاکره مشکل تحریم حل نمی‌شود». در دولت روحانی چون هیچ وقت این ایده وجود نداشته کارها به سرانجام نرسیده است. باید دولتی باشد که بگوید تحریم با مذاکره حل نمی‌‌شود و افراد خوش‌فکری را کنار هم جمع کند و ایده‌های سازگار با یکدیگر را انتخاب و عملیاتی کند.

مرکز پژوهش‌های مجلس مطالعات فراوانی در حوزه تحریم انجام داد و یک برنامه مفصل در این حوزه تدوین کرد و تمجیدهای زیادی از دولت در بخش‌های دیگر دریافت کرد اما دولت این برنامه را عملیاتی نکرد. راه‌های زیادی در این حوزه وجود دارد. گزارشی که اخیرا مرکز پژوهش‌های مجلس به عنوان تدبیر اقتصاد کشور با فرض ماندگاری تحریم نوشته است. در این طرح چارچوب کلی را نوشتیم با این توضیحات که برای مدیریت اقتصاد در شرایط تحریم این چارچوب‌ها و محورها وجود دارد. این گزارش سه محور تجارت خارجی تاب‌آور، مالیه عمومی پایدار و امنیت غذایی و درمانی است. در بحث مالی عمومی این بحث شده که چگونه می‌توان بودجه عمومی را از نفت جدا کرد. نفت صادر شود اما وارد بودجه جاری نشود.

در تجارت خارجی تاب آور یک بحث لجستیک است و یک بحث هم تجارت دریایی است و یک بحث هم نقل و انتقال وجوه است که در این قسمت هم کارهای جدی انجام شده است. در بحث امنیت غذا و درمان مطالعات خوبی شده و کارهای خوبی هم شده اما هیچگاه با هم هماهنگ نشده است.

یک راهکار کشت فراسرزمینی است و یکی هم بومی‌سازی و داخلی‌سازی نهاده‌های دامی است. سال‌هاست ما نهاده‌های دامی را از برزیل وارد می‌کنیم اما اگر وزارت جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت برخی استانداردها را تعدیل کند، می‌توانیم از کشورهای CAS واردات این کالاها را انجام دهیم. یک بخش هم منافع است. مثلا آن گروهی که سال‌هاست از برزیل واردات انجام می‌ده بالاخره راضی نمی‌شود تجارت نهاده‌های دامی را از برزیل متوقف کند.

یک چارچوب سه محوره طراحی شد که می شود آن را ادامه داد و در ماه های آتی آن را جلو می برمی اما بحث اصلی این است که اراده ای برای آن وجود داشته باشد.

فارس: بنابراین معتقدید راهکارهای اقتصادی و فنی برای خنثی سازی تحریم ها وجود دارد.

رزم آهنگ: بله. در حوزه مالی و بانکی حاکمیت باید تصمیم بگیرد که می خواهد تعامل جدی با غرب داشته باشد یا شرق. نمی تواند هم گرایش به غرب داشته باشد و هم تراکنش های مالی و خدمات ویژه از شرق دریافت کند.

چین می گوید اگر بخواهید کانال های مالی برای شما باز شود تا آمریکا نتواند شما را تحریم کند به طور طبیعی باید در موضوعات دیگر هم با من همراه شوید. مثلا در حوزه کمربند راه ابریشم چین نیاز به همکاری ایران وجود دارد. تصمیماتی از این دست باید گرفته شود. نمی شود به روش مختلط و به اصطلاح شیر، گاو، پلنگ عمل کرد. یعنی از یک طرف گرایش به سمت اروپا و آمریکا داشته باشیم و از طرف دیگر برای تراکنش مالی از شرق درخواست همکاری کنیم.

فارس: برخی پیشنهاد ارتباط با باشگاه کشورهای تحریم شده را می کنند. شما این را توصیه می‌کنید؟

رزم آهنگ: هیچ کشوری این سطح از تحریم های ایران را ندارد. تحریم هایی که آمریکا علیه ایران اعمال کرده در بالاترین سطح قرار دارد. مثلا روسیه موارد خاصی تحریم شده است. این اصطلاح باشگاه کشورهای تحریم شده خیلی قشنگ است اما کشورهای عضو این باشگاه خیلی متفاوت هستند و جنس تحریم ها متجانس نیست. کشورهایی که حاکمیت آنها تحریم شده است، ایران، ونزوئلا و بخشی از فعالیت های دولت روسیه است. بنابراین نمی توان در قالب باشگاه کشورهای تحریمی با کشورهای زیادی همکاری کرد.

*ضرورت نقش آفرینی ایران در کمربندهای چین 

فارس: برخی کارشناسان برای افزایش درآمدهای ارزی کشور توسعه پتروپالایشگاه ها را مطرح می کنند و باتوجه به بازار خرد و مویرگی که فروش بنزین در مناطق مرزی دارد این روش فروش بنزین را غیرقابل تحریم می دانند. شما این ایده را تایید می کنید؟

رزم آهنگ: ایده ای که من می خواهم مطرح کنم یک مقدار متفاوت و جدید تر است. در دوران تحریم نفت ما از مدار خارج شد یعنی ورودی اقتصاد کم شد. این مثل پدری می ماند که پول کمتری به دست می آورد و حداکثر می تواند هزینه ها را مقداری کاهش دهد یا درآمدش را مقداری بیشتر به گردش دربیاورد. عده ای به دنبال این هستند که با افزایش صادرات نفت دوباره ورودی درآمد به کشور افزایش پیدا کند اما بازار نفت دیگر آن بازار نفت سابق نیست و نیازی قابل توجهی به نفت ایران ندارد.

بحث هایی مثل اخذ مالیات مثل همان دست به دست کردن پول است و برای افزایش درآمدهای دولت و کنترل کسری بودجه بسیار مفید است اما هدف اصلی بزرگتر شدن کیک اقتصاد است و یکی از راهکارهای بزرگتر شدن این کیک نقش آفرینی ایران در کمربندهای چین است. من در این زمینه تخصص جدی ندارم اما بررسی های کارشناسی صورت گرفته نشان می دهد ایران می‌تواند نقش جدی در این زمینه ایفا کند و این یک مسیر توسعه برای ایران است. 

در بحث راهکارهای مقابله با آسیب پذیری، یکی از راهکارها قراردادهای بلندمدت همکاری و استفاده از بسترهای ارتباطی مالی چین است. بحث تغییر شرکای تجاری و توسعه همکاری با کشورهای CIS و کشت فراسرزمینی از دیگر راهکارهای خنثی سازی تحریم هاست. البته این روش ها در ذهن کارشناسان مختلف است اما هیچگاه یک بسته و مجموعه کامل نبوده است. امیدواریم دولت سیزدهم این مهم را محقق کند.

فارس: اگر ما به سمت خنثی سازی تحریم ها یا رفع چالش های اقتصادی حرکت کنیم، آسیب پذیری ما نسبت به تحریم ها کاهش خواهد یافت. در آن صورت، به نظر شما ساختار تحریم ها تغییر خواهد کرد و یا به سمت کمرنگ شدن و برداشته شدن خواهد رفت؟

رزم آهنگ: قطعا ساختار تحریم تغییر خواهد کرد.

فارس: فقط تغییر می کند یا تحریم لغو خواهد شد؟

رزم آهنگ: در آن مرحله اصلا مهم نیست برداشته می شود یا خیر. به این مرحله می گوییم خروج از محدوده تحریم پذیری.

فارس: منظورم این است که در صورت خنثی شدن آثار تحریم ها، منافع کشور تحریم کننده حفظ تحریم هاست یا لغو تحریم ها؟

رزم آهنگ: به نظرم در آن مرحله با تحریم ها بازی می کند. شاید حتی قانون کنگره را هم لغو کند. با هدف اینکه ایران دوباره به سمت غرب گرایش پیدا کند اما دیگر ایران از دامنه تحریم پذیری خارج می شود. یکی از مصادیق عملی این اتفاق افزایش تولید بنزین و تحریم ناپذیری کشور در حوزه واردات بنزین است که متاسفانه فعلا تنها مثال است. اما می توانیم این مصادیق را به روش های گوناگون متعدد کنیم.

برگرفته از : https://www.farsnews.ir/news/14000405000535