حق‌الناس یک اصطلاح فقهی خاص در ابواب قضا، شهادت و حدود است. در لغت به معنای «حق مردم» می‌باشد و در کنار حق‌الله، اساس حقوق اسلامی را تشکیل می‌دهد. ترکیب اضافی حق‌الناس، از نوع اضافه ملکی بوده و اضافه حق به ذی‌حق است. به این مفهوم حق متعلق به مردم است. برخلاف حق‌الله که در آن حق، حکم جعل شده توسط خدا است. در حق‌الله، حق اضافه به جاعل است. حق‌الناس نیز مانند حق‌الله، توسط خداوند جعل شده و فقط امر آن از به مردم سپرده شده‌است.[۱]
حق الناس عرفی حقوقی است که افراد در مقابل سایر افراد جامعه بر گردن دارند. مانند بازگرداندن قرض، عذرخواهی و جلب رضایت در قبال اشتباهات و زیانهایی که به آنها رسانده و همچنین حسن ظن به ایشان.
بر مبنای اعتقادات اسلام حق الناس از حق الله مهم تر است. و پاسخ دادن حق الناس در روز قیامت دقیق تر از پاسخ دادن به حق الله‌است. چرا که خداوند حق خود را می‌بخشد ولی حق مردم را باید صاحبان آن (مردم) ببخشند.
حق الناس
بعضی کارها را برای این انجام می دهیم که دستور خداوند را اطاعت کنیم، به این کار حق الله گفته می‌شود. نماز خواندن، امر به معروف، دوری از گناهان از این گروه هستند. بعضی از کارهای دیگر که در طی شبانه روز برای خودمان انجام می دهیم حق النفس نام دارد.
بخشی دیگر از کارها، وظیفهٔ ما نسبت به دیگران است. ما موظفیم به نیازمندان کمک کنیم، دیگران را آزار ندهیم، حق دیگران ار رعایت کنیم و به کسی ظلم نکنیم. به این وظایف حق الناس می گویند.
خداوند بزرگ در قرآن کریم به بعضی از نمونه‌ها ی حق الناس اشاره کرده و می فرماید:
ای کسانی که ایمان آورده اید، از گمان فراوان دربارهٔ دیگران بپرهیزید، زیرا بعضی از گمان‌ها گناه است. و (در کار یکدیگر) تجسس نکنید و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند. آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ این کار برای شما ناپسند است، پس در برابر خداوند پرهیزگار باشید.[۲]
این آیه به خوبی نشان می‌دهد که حق الناس فقط در حقوق مالی مردم نیست، بلکه حفظ آبرو، اسرار و شخصیت آنان نیز جزء حق الناس است.
کسانی که آتش را در جنگل روشن کنند و سپس هنگام رفتن، آن را خاموش نکرده و باعث آتش سوزی وسیعی می‌شوند، یا رودخانه‌ای را آلوده می‌کند، مسئول تمام کسانی است که این نعمت‌ها محروم شده‌اند.
پیامبر اکرم در مورد این گونه افراد می فرمایند: از رحمت خدا دور است کسی که توقف گاه‌ها و استراحت گاه‌های عمومی را آلوده کند و {همچنین} کسی که راه عبور مردم را سد کند.[۳][۴]
از جمله موارد مهم حق الناس حق قصاص است که صاحب دم یا حق می‌تواند گذشت کند و یا دیه بگیرد[۵]و[۶]ضمنا ممکن است عملی واجد هر دو حق یعنی حق الله و حق الناس باشد مانند قصاص و سرقت که هردو حق در آن موجود است در اولی حق ولی دم و توبه و در دومی حد و برگشت مال مسروقه به صاحب آن.
بیت‌المال به مکانی گفته می‌شود که اموال عمومی متعلّق به همهٔ مسلمانان در آن‌جا فراهم و نگهداری می‌شود تا در مصالح آنان صرف گردد. عنوان «بیت المال» بر خود اموال نیز اطلاق می‌گردد.[۱]
که هم به صورت مال نقدی، نظیر پول، سکه، طلا، جواهرات است و هم به صورت اموال، تجهیزات و وسایل خریداری شده در تملک بیت المال نیز محسوب می‌شود.
منابع بیت المال
منابع بیت المال دو نوع است:
- منابعی که در شرع، مصارف خاصّی برای آن تعیین نشده‌است.
- منابعی که مصارف خاصّی برای آن تعیین شده‌است.
منابع اول
- منابعی که متعلّق به عموم مسلمانان است و در مصالح عمومی آنان صرف می‌شود. این منابع عبارتند از؛
اخراج و مقاسمه (درآمد حاصل از زمین‌های فتح شده با قهر و غلبه)، جزیه، سهم سبیل اللّه از زکات، اموالی که وصیت شده در امور خیریه صرف گردد و غیر آنها از چیزهایی که به عموم مسلمانان تعلّق دارد.
- منابعی که به لحاظ منصب رسالت یا امامت، ملک رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله یا امامان علیهم السّلام است و درآمد حاصل از آنها در اختیار آنان قرار می‌گیرد تا هرگونه صلاح بدانند هزینه کنند.
منابع نوع دوم
- این نوع منابع عبارتند از زکات- جز سهم سبیل اللّه- و سهم سادات از خمس[۲]
