بازار سیاه یا اقتصاد زیرزمینی (به انگلیسی Black Market یا Underground economy )یک بازار کالا و خدمات است که خارج از حیطهٔ حمایت شده توسط دولت کار می‌کند. چنین فعالیت‌هایی به طور معمول به عنوان یک مکمل برای اقتصاد رسمی تعریف می‌شود به عنوان مثال می‌توان به بازار سیاه گوشت بوش و یا بازار سیاه صلاحیت در دولت چین اشاره کرد.
این بازار از بازار خاکستریGrey market و بازار سفید White marketمتمایز است (در بازار خاکستری کالاها از طریق کانالهایی توزیع می‌شوند که قانونی غیررسمی و غیر مجازند و یا ناخواسته از طریق تولیدکنندگان ایجاد شده‌اند) و بازار سفید (که یک بازار قانونی برای کالا و خدمات است)
فقط یک نوع بازار سیاه نیست بلکه چندین نوع بازار سیاه وجود دارد و این بازارها در همه جا هستند و می‌توانند فعالیت کنند چه در کشورهای در حال توسعهDeveloping country و چه در کشورهای توسعه‌یافتهDeveloped country
افراد در فعالیت‌های زیر زمینی کارشان را با حیله پیش برده و از قوانین، حقوق و مقررات و اجرای مجازات از طرف عوامل دولتی می‌گریزند. انواع مختلفی از فعالیت‌های زیر زمینی طبق قوانین خاص سازمانی وجود دارد و آنها را در چهار اقتصاد زیر زمینی می‌توان شناسایی کرد
۱- اقتصاد غیرقانونی
۲- اقتصاد گزارش نشده
۳- اقتصاد ثبت نشده
۴- اقتصاد غیررسمی
۱- اقتصاد غیرقانونی
۲- اقتصاد گزارش نشده
۳- اقتصاد ثبت نشده
۴- اقتصاد غیررسمی
اقتصاد غیرقانونی بر اساس درآمد حاصل از فعالیت‌هایی است که با نادیده گرفتن قوانین تجاری کار می‌کنند فعالان عرصه اقتصاد غیرقانونی در تولید، توزیع کالاها و خدمات ممنوع نظیر قاچاق مواد مخدر، قاچاق اسلحه و فحشا کار می‌کنند.
اقتصاد گزارش نشده شامل آن دسته از فعالیت‌هایی است که در آنها قوانین اقتصادی مالیاتی تمرد می‌شود. بصورت خلاصه می‌توان گفت که اقتصاد گزارش نشده درآمد حاصل از دارایی‌های گزارش نشده برای مالیات است همچنین اقتصاد گزارش نشده از شکاف مالیاتی بین مالیات قانونی و مالیات جمع شده به دست می آید در ایالات متحده حقوق گزارش نشده در حدود دو بیلیون دلار ناشی از شکاف مالیاتی ۴۵۰ تا ۵۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود.
اقتصاد ثبت نشده بر پایهٔ فعالیت‌های اقتصادی است که از قوانین سازمانی، که با توجه به نیازمندی‌های گزارش شده از طرف اژانس‌های اماری دولتی تعریف می‌شوند، تمرد می‌شود بصورت خلاصه درآمد حاصل از اقتصاد ثبت نشده (با توجه به قوانین و عرف)، درآمدی است که باید در سیستم‌های حساب داری ملی (مانند حقوق ملی و حساب‌های تولیدی) ثبت شود اما ثبت نشده است درآمد ثبت نشده در کشورهای در حال توسعه که از سیستم‌های حسابداری سوسیالیستی به سیستم‌های استاندارد ملی سازمان ملل در حال گذار هستند به عنوان یک مشکل مهم شناخته شده است روش‌های جدید برای تخمین میزان اقتصاد ثبت نشده (بررسی نشده) ارائه شده است اما توافق اندکی در مورد اندازه اقتصاد کشورهای در حال توسعه وجود دارد.
اقتصاد غیررسمیInformal economy شامل فعالیت‌های اقتصادی است که از هزینه‌ها تمرد کرده و از حقوق مصرح از قوانین و قواعد اداری در مورد روابط مالکیتی، اجازهٔ تجاری، قرار دادهای کاری، اعتبار مالی و سیستم‌های تأمین اجتماعی، مستثنا می‌شود بطور خلاصه اقتصاد غیررسمی درآمد ناشی از عوامل اقتصاد است که بصورت غیررسمی کار می‌کنند. بخش غیررسمی بر خلاف بخش رسمی قسمتی از اقتصاد است که که نهمالیات می‌پردازد و نه توسط دولت مورد بررسی قرار می‌گیرد و نه در تولید ناخالص ملی en:Gross national product حضور دارد.
در کشورهای توسعه یافته بخش غیررسمی با توجه به استخدام‌های گزارش نشده تأیید می‌شود این بخش از نظر دولتی برای مالیات ،تأمین اجتماعی یا قوانین کار مخفی است اما از جهات دیگر قانونی است. از طرف دیگر بازار سیاه راجع به بخش‌هایی در اقتصاد است که واردات غیرقانونی خرید و فروش می‌شود.
قیمت گذاری
قیمت کالاها در بازار سیاه به یکی از دو صورت زیر می‌باشد: • ممکن است قیمت کالای قاچاق از قیمت قانونی ان کمتر باشد چرا که عرضه‌کننده کالا، مالیات و هزینهٔ تولیدی ندارد. این حالتی از اقتصاد زیر زمینی است که در ان مجرمان کالاها را می‌دزدند و در قیمتی پایین‌تر از قیمت قانونی و بازاری ان به فروش می‌رسانند اما این کالاها رسید گارانتی، خدمات پس از فروش و امثال ان را ندارند • ممکن است کالای قاچاق گرانتر از قیمت کالای قانونی باشد. بدست آوردن و یا تولید این محصول دشوار است از این نظر که یا بدست آوردن ان خطر ناک است و یا به صورت قانونی در دسترس نیست. مانند بعضی از داروها که بسیار گرانتر از هزینه تولید ان است.
قیمت کالاها در بازار سیاه به یکی از دو صورت زیر می‌باشد: • ممکن است قیمت کالای قاچاق از قیمت قانونی ان کمتر باشد چرا که عرضه‌کننده کالا، مالیات و هزینهٔ تولیدی ندارد. این حالتی از اقتصاد زیر زمینی است که در ان مجرمان کالاها را می‌دزدند و در قیمتی پایین‌تر از قیمت قانونی و بازاری ان به فروش می‌رسانند اما این کالاها رسید گارانتی، خدمات پس از فروش و امثال ان را ندارند • ممکن است کالای قاچاق گرانتر از قیمت کالای قانونی باشد. بدست آوردن و یا تولید این محصول دشوار است از این نظر که یا بدست آوردن ان خطر ناک است و یا به صورت قانونی در دسترس نیست. مانند بعضی از داروها که بسیار گرانتر از هزینه تولید ان است.
اگر بین مرزهای قضایی نظارت کمی وجود داشته باشد (و یا هیچ نظارتی نباشد) بازار سیاه زمانی ایجاد می‌شود که تفاوت زیادی بین نرخ مالیات بین دو منطقه وجود داشته باشد و یا اینکه کالا در یک طرف مرز قانونی و در طرف دیگر غیرقانونی محسوب شود. از جمله محصولاتی که به این طریققاچاق می‌شوند عبارتند از الکل و تنباکو؛ البته تمام تجارت‌های مرزی به صورت غیرقانونی نیست
نتیجه یک مقاله در ایران به شرح ذیل است:
هدف از انجام این مطالعه برآورد و بررسی ابعاد اقتصاد زیرزمینی در ایران در طول دوره زمانی ۱۳۵۳ تا ۱۳۹۲ است. بدین منظور با استفاده ازروش شاخص چندگانه- علل چند گانه سری زمانی از اقتصاد زیرزمینی در ایران فراهم و مهمترین علل و آثار آن نیز بررسی شده است. نتایج برآورد سری زمانی اقتصاد زیرزمینی نشان دهنده آن است که در دوره زمانی مورد بررسی، اقتصاد زیرزمینی دارای روند افزایشی بوده است، هرچند که در نیمه اول سری زمانی فراز و نشیب‌های دارد و شدت کمتری را نشان می‌دهد اما دردو دهه اخیر روندی کاملا صعودی را نشان می‌دهد. به‌طوریکه اندازه آن از ۷% تولید ناخالص داخلی در سال ۱۳۵۳ شروع شده و به ۲۰% در سال ۱۳۷۲ می‌رسد و تا ۵/۳۸%در سال ۱۳۹۲ افزایش می‌یابد. از سویی دیگر نتایج نشان می‌دهند که بیشترین تاثیر اقتصاد زیرزمینی بر بازار پول است و از بین علت‌های پیدایش اقتصاد زیرزمینی؛ شاخص بهاء کالا و خدمات مصرفی (تورم) بیشترین اثر مثبت بر اقتصاد زیرزمینی را داراست و بعد از آن بار مالیاتی مستقیم، شاخص باز بودن تجاری، اندازه دولت و نرخ بیکاری به ترتیب بیشترین اثر را بر اقتصاد زیرزمینی دارند.
